Phía sau chân đập thủy điện miền trung

Trường PTCS xã Dang, huyện Tây Giang (Quảng Nam) ở khu tái định cư K'La có nguy cơ sạt lở xuống lòng hồ. Hệ lụy mang tên... Tái định cư Chở chúng tôi bằng xe máy vào khu TĐC thôn 5, 6, phải qua nhiều con dốc dựng đứng, đường đất gồ ghề, lồi lõm sỏi đá sau những trận mưa rừng, ông Hồ Văn Tiến, chủ toạ UBND xã Trà Bui, huyện Bắc Trà My (Quảng Nam) kể: Ngày dân mới lên đây, có tiền đền bù, bà con mua sắm đủ thứ. Đất rẫy theo định mức mỗi hộ từ 1,5 đến 1,8 ha, nhưng Ban Quản lý dự án thủy điện 3 (BQLDATĐ) chi bằng tiền mà không giao đất. Tiền giờ đã tiêu hết mà đất lại không có, nhiều hộ như Hồ Văn Ác, Hồ Thị Don nay sống chính yếu nhờ trợ cấp... Không chỉ người dân ở Trà Bui không có đất sinh sản mà các khu TĐC khác của TĐ Sông Tranh 2 (TĐST2) ở Trà Đốc, Trà Giác (Bắc Trà My) và Trà Dơn, Trà Leng (Nam Trà My) cũng xảy ra tình trạng rưa rứa. Sau gần 5 năm di dời TĐC, hàng chục hộ dân bỏ nhà TĐC đi tìm nơi khác làm ăn, sinh sống vì không có đất sinh sản, không có nước sinh hoạt và các công trình tương trợ an sinh đều xuống cấp trầm trọng, dẫn đến tình trạng "trở đi gặp núi, trở lại gặp sông". Nỗi khổ mang tên "tái định cư" hiển hiện với những dãy nhà chơ vơ trên sườn núi, mang theo bao phận người nghèo khó và bất an, chịu nhiều thương tổn. Tìm hiểu thực tại đời sống người dân TĐC công trình TĐST2 thấy rằng, BQLDATĐ 3 đã thực hành quy trình ngược. Đó là sau khi ổn định chỗ ở cho bà con, chủ đầu tư mới đặt vấn đề tìm đất sinh sản cho dân với mức bình quân từ 1,5 đến 1,8 ha/hộ. Tuy nhiên, trên thực tiễn không tổ chức khai phá đất sinh sản cho dân mà "chỉ cần" sự tán thành của chính quyền huyện, chủ đầu tư (CĐT) đã thỏa thuận trả bằng tiền mặt để dân tự tìm đất, vỡ hoang. Quy trình ngược thứ hai, sau gần ba năm đưa dân lên TĐC, chủ đầu tư mới khai triển công tác đo đạc, lập bản đồ, cắm mốc ranh giới các khu đất sinh sản, kiểm kê lập phương án bồi thường, thu hồi 1.036 ha đất để cấp cho dân. Tuy nhiên, khi rà soát thực địa, ngành chức năng mới phát hiện, hầu hết diện tích được thống kê là rừng phòng hộ đầu nguồn Sông Tranh. Ông Hồ Văn Tiến, chủ toạ UBND xã Trà Bui xác nhận, theo thống kê đến cuối năm 2012, người dân đã phá hơn 70 ha rừng phòng hộ Sông Tranh. Ngoại giả, một lượng lớn gỗ bị dân vào chặt trộm, phần để làm thêm nhà cửa, phần để mưu sinh. Để xây dựng công trình TĐ A Vương (năm 2004), BQLDATĐ 3 khẩn trương triển khai xây dựng bốn khu TĐC, di dời gần 1.000 hộ dân hai huyện Đông Giang và Tây Giang. Ngay từ khi triển khai, do thiếu sâu sát, không quan tâm đến tập tục sinh hoạt của người dân, BQLDATĐ 3 chỉ làm việc với cán bộ huyện và xã, tự chọn địa điểm TĐC, xây nhà cho dân theo khuôn mẫu định sẵn. Xây xong, hàng trăm ngôi nhà sàn bằng bê-tông, tường gạch, mái lợp tôn, giống nhau theo kiểu "nhà ống" ở thành thị, san sát từng dãy chông chênh trên sườn dốc. Nhất là do chọn đất có độ dốc lớn, kém phì nhiêu, lại không có hệ thống thủy lợi nên không thể gieo trồng được làm cho các khu TĐC trở nên hoàn toàn xa lạ với tập quán sinh hoạt, ăn ở, đi lại, sản xuất, chăn nuôi... Của người đồng bào dân tộc Cơ Tu. Vì vậy, đời sống người dân khó khăn kéo dài gần bảy năm nay, BQLDATĐ 3 và chính quyền địa phương phải tiếp tục cấp gạo cứu đói cho dân. Thực tế đời sống người dân ở A Vương, TĐST2 cũng là tình trạng chung ở 11 khu TĐC cho dân vùng lòng hồ TĐ ở tỉnh Quảng Nam bây giờ. Không riêng gì ở Quảng Nam, người dân Thừa Thiên - Huế rơi vào cảnh "đem con bỏ chợ", điêu đứng vì TĐ. Thủy điện Bình Điền là công trình TĐ trung tâm, sau hơn bốn năm hoạt động, ngoài những tác động hăng hái là bổ sung một lượng điện đáng kể cho lưới điện quốc gia, giảm lũ chính vụ cho vùng hạ du... Tuy nhiên, công trình đã gây nhiều hệ lụy cho người dân địa phương. Đã gần bảy năm kể từ ngày về nơi ở mới để nhường chỗ cho công trình TĐ Bình Điền, 55 hộ dân trong khu TĐC Bồ Hòn, xã Bình Thành (Hương Trà, Thừa Thiên - Huế) vẫn chưa hết khó khăn, hồ hết thiếu việc làm, không có đất canh tác. Ông Nguyễn Văn Thương, Thôn trưởng khu TĐC Bồ Hòn bức xức: Từ khi về đây, đời sống sút giảm rất nhiều. Nhà có chín miệng ăn, đất vườn được hai sào, đất sản xuất không có, đất trồng rừng thì được 1 ha, làm sao mà "an cư lập nghiệp" được? Các hộ dân TĐC tái nghèo càng ngày càng cao. Nhân rộng mô hình vững bền Khu TĐC thôn 2, xã Tà Pơ (huyện Nam Giang, Quảng Nam) nằm trên độ cao gần 1.000 m, chỉ cách biên cương Việt - Lào khoảng mấy cây số. Đây là khu TĐC xen ghép với thôn Pa Păng, gồm 53 hộ dân vùng lòng hồ TĐ Sông Bung 4. Khác với các TĐ khác, TĐ Sông Bung 4 được chính quyền tương trợ vay vốn từ nhà băng Phát triển châu Á (ADB) và ADB cam kết sẽ cùng chủ đầu tư đồng hành trong suốt quá trình xây dựng và tương trợ bồi hoàn cho người dân vùng TĐC. Ông Ta-ka-phu-mi Ka-đô-nô chuyên viên của ADB, dự giám sát trực tiếp dự án cho biết: Vấn đề TĐC nếu không được tham vấn và không đi theo đúng quy trình tìm hiểu, lắng nghe thì sẽ gây ra rất nhiều điều bất cập về sau. Để sinh kế lâu dài thì phải tạo cho bà con cái "cần câu" chứ không phải chỉ cho "con cá" rồi thôi... Với cơ chế giải trình minh bạch, ADB đã có một cuộc khảo sát để lấy quan điểm của cộng đồng dân cư. Kết quả sẽ được ban bố trong các cuộc họp của thôn đến khi người dân nhất trí mới đưa ra tham mưu cho chủ đầu tư. Từ kinh nghiệm ở Pa Păng, các địa phương tiếp chuyện phối hợp chủ đầu tư khẩn trương khai triển ba khu Pa Rum A, Pa Rum B và Pa Đhi, chuẩn bị đưa hơn 190 hộ dân vùng lòng hồ TĐ Sông Bung 4 vào sinh sống ổn định. Những hậu quả nặng nề mà các khu TĐC thủy điện trên địa bàn các tỉnh miền trung để lại chẳng thể khắc khục một sớm một chiều. Tuy nhiên, chủ đầu tư và chính quyền địa phương cần sớm rút ra kinh nghiệm từ những sai trái, yếu kém để xây dựng các mô hình TĐC thành công bước đầu như ở Nam Giang, Tây Giang... Chứng tỏ, việc ổn định và phát triển vững bền các khu TĐC cho dân vùng lòng hồ TĐ ở miền trung nói riêng không phải không làm được. Một khi tâm tư ước vọng của dân chúng đã nhường đất xây công trình TĐ được coi trọng, quy trình TĐC thực hiện đúng quy định của Chính phủ thì thế tất, đời sống người dân TĐC thủy điện sẽ sớm ổn định và phát triển bền vững. *Bà Lâm Thị Thu Sửu, Giám đốc trọng điểm nghiên cứu - tư vấn quản lý tài nguyên Thừa Thiên - Huế: phần lớn các dự án TĐ khi thực hiện chỉ đánh giá tác động về môi trường chứ chưa chú ý đến tác động tầng lớp, nhất là phần sinh kế cho người dân các khu TĐC. Là những người phải hy sinh mảnh đất của mình cho điện lưới nhà nước, họ xứng đáng được quan hoài đúng mức hơn. Lớp học trong khu tái định cư thủy điện Sông Tranh 2. Bài và ảnh: ĐỨC NGHĨA - THANH TÙNG